Патуваќи низ Поречијата, поточно речено низ Долно Порече , во правец на поранешната општина Самоков , со намера да направам нова репортажа за овој регион , без број пати во пресрет ми доаѓале сообраќајните патокази село Девиќ, Село Локвица, село Драгов дол, а посебно во очи така да речем ми идеше написот на сообраќајниот знак на кој пишуваше село Сушица, село Томино Село, село Горни и Долни Манастирец.
Иако со години крстарам низ Поречијево, така да речам никако не му доаѓаше редот на ова село да направам и за него документарен запис. Една стара народна поговорка вели не кога сакаме ние , туку кога господ ќе го каже тоа. И навистина така и бидна. Едно студено зимско утро , на самиот почеток на новото 2023 господово лето , рано , мошне рано ми заѕвони мојот телефон и како и секогаш кога некој ме бара преку телефон, ја кренв слушалката , а од другата страна така народно да се изразам на телефонската жица , слушнав еден непознат глас кој ми вели
– Добро утро Зоране, како си, да не те разбудив, ми рече .
-Добро утро му реков. Буден сум, одамна сум буден додадов.
-Ете јас така порано, знаеш по селски , од едно село се јавувам, сигурен сум дека не си го посетил досега, од поречијево се јавувам, од долно поречије сум, еве овде рано изутрина околу пампурчево сме собрани во нашава селска продавница и си разговаравме кого да викнеме да ни направи репортажа за селово, арно ама така да речем по поречки , додека се нагаѓавме која телевизија да ја викнеме, на телевизиров те видовме тебе и си рековме :” ете, како нарачан од бога се појави на телевизоров , ќе го побараме да ни дојде во нашево село да ни биде гостин. Моето име е Милош Дабески- ми рече.
-Што велиш ти- ме праша.
-А, може да ми кажеш од кое село се јавуваш-го прашав.
-Од Долни Манастирец ми рече.
-Е, слушај вака да ти кажам , одамна му се токмам на твоево родно село Долни Манастирец да го посетам, ама никако да му дојде редот како што знаете вие поречени да кажете, малку на повисок глас на шега му подвикнав.
-Ете сега кандисај се , и тој со повисок глас ми довикна од другата страна на неговиот телефонски апарат. Ние своето го кажавме, сега оставаме на тебе, слушнав како ми довикуваа неколку гласови во хор.
-Бива, како не бива им реков. Туку да ве прашам кога да дојдам- им подвикнав.
– Се разбира за водици , водици ние ги чекаме четири дена- дподаде Милош Дабески.
-Договорено им реков.
-Ти само дојди до Македонски Брод, а од брод ние ќе ми те собереме. не те оставаме сам да шеташ низ пустелијава поречка, ич да не му се секираш, ми рече..
И на вистина така и бидна. Два дена пред Богојавлњније рано изутрина , во зорите тргнавме на пат . Времето беше вистинско зимско, студено, ведро , патот чист , а снегот одамна го имаше забелеано хоризонтот кој ме опкружуваше, додека се возев во автобусот кој според возниот ред од скопската автобуската станица секое пладне околу дванаесет часот тргнуваше во правец на Македонски Брод , врвејќи ја патната делница Скопје-Тетово-Гостивар-Стража-Кичево-Македонски Брод, каде што на крстосница Брод-Прилеп-Самовов- со неговото возило ме пречека мојот домаќин Милош Дабески се упативме магистралната дваесет километарската патна делница врвеќи покрај село Девиќ, Село Локвица, село Драгов Дол попатно застануваќи на неколку места меѓу кое местото викано девини кули и пештерата пешна, малку да одмориме и да и се насладуваме на колоритната снежна убавина што и го дарила природата на овој крај и по краткиот одмор го птодолживме нашето патување во правец на мотелот Извор, каде што мојот домаќин Милош Дабески ми раскажаа дел од многувековниот адет и обичај во нивното село за водици , раскажуваќи ми дека нивното село водици го слават четири дена, дека секое маало си има свој крст и водичарско котле, и дека вечерта спроти богјавленије секое мало си организира водичарско празнување и дека вечерта на полноќ речиси од сите села од овој дел на Порече без разлика кое село колку маалски крстови и водичарки котлиња има се собираат во манастирот “Света Богородица, а утредента секое село во својата селска црква со утринска богослужба, потоа секој кум од маало оди да ги покани мештаните на заедничкиот ручек и вечера кој го дава кумот, за да утредента на деветнаесетти јануари, на сам ден на богојавленије сите маалски крствви одат до реката Треска каде се фрла крстот и дента кумот дава ручек и вечера а четвртиот ден стариот кум му го предава кумството на догодиниот кум , а во нивна чест мештаните од маалото даваат вечера.
Почитувани мои, слушајќи ја сторијата што ми ја раскажуваше за водици мојот домаќин Милош Дабески , не забележав колку брзо стасавме во селото Долни Манастирец, каде што зимските сончевите зраци милно го галеа ова село вгнездено во долината на долно манастирската река, која со милениуми ја живоопишува колоритната убавина на ова село.
Зоране, , ете стасавме во нашево село. Имам еден предлог , сега ќе одиме кај нас во нашето маало, во нашиот Митрески водичарски дом каде не чекаат речиси сите селани кои живеат во нашево маало, да се постоплиме малку , да мавниме и по една греана препек сливова тополничка ракија. Предлогот со задоволство го прифатив.
По така да речам краткиот престој во митрескиот водичарски дом и откако се стопливме и мавнавме така да речам по неколку чашки топла сливова препк природна долно манастирска ракија , на Милоша Дабески и на другите негови роднини и пријатели им предложив да прошетаме низ селото, да се видам и со другите нивни соседи, и откако во неговите очи ја видов нивната радост , заедно се упативме низ селото.
Почитувани мои, соселани им реков имам еден предлог додека така да речам ќе влегуваме во секое маало, во секое селско патче и сокаче, во секој селски двор, секоја селска куќа , дали ќе може да ви ги раскажам моите досегашни сознанија кои ги имам најдено чепкаќи по пишаните историски документи, црковни посланија, повелби и крштелни книги ,отомански дефтери за вашево село. Може како не може, но само под еден услов , пота речиси сите наши приказни кои ги памтиме кои ни ги раскажуваа нашите дедовци и баби и ти да ги слушнеш, ама се да бележиш, се да снимиш , на шега ми велеа. И си го продолживме нашето дружење.
Селото се наоѓа во областа Порече, во средишниот дел на територијата на Општина Македонски Брод, од левата страна на реката Треска. Од градот Македонски Брод е оддалечено 19 километри. Прв пат селото во пишаните и материјалните документи и артефакти во вистинска смисла на зборот се спомнува во мноштвата црковни повелби и житија кои датираат од првата деценија на десеттиот век и црковните записи кои датираат од Византискиот период, во црковната грамота на царот Константин Асен Тих од 1257 година, во грамотата на Византиските императори Михаил IX Палеолог и Андроник II Палеолог од 1299 година со која селото припаѓа како имот на многувековековниот манастир Рождество на Пресвета Богородица Пречиста меѓу народот попознат како ”Поречкиот манастир”, во црковните повелби од 1346 година на царот Стефан Душан Немањиќ, во црковната повелба од Кралот Стефан Урош V Немањиќ-Урош Несилниот, издадена во во”Поречкиот манастир од 1355 година, во црковните повелби и од македонскиот властелин Кралот Димитрија Волкашин од 1365 година како и во црковните повелби од македонскиот властелин Кралот Марко од 1371 година, посветени на манастирската црква Рождество на Пресвета Богородица Пречиста.
Во пишаните Отомански Дефтери селото Долни Манастирец прв пат се споменува во Отоманскиот пописен Дефтер од 1410 година , под името Старо Село, кога броело 67 семејства, сите рисјани. Во Отоманскиот Дефтер од 1510 година кое се однесува за селото Долни Манастирец е запишано како Ново Село и дека во селото имало 83 ханчиња , девет не женети и осум вдовици. Долни Манастирец е запишано во пописниот девтер од 1568 година заедно со селата Топлница и селото Томино Село.
Селото е запишано и во пописниот Дефтер од 1662 година кое им припаѓало на Мудурлакот кој се наоѓал со седиште во селото Самоков, во кое живееле шеесет и пет домаќинстав сите рисјани..Во Отоманскиот дефтер од 1670 е запишано дека вкупниот данок кое селото го плаќало изнесувал 1.380 акчиња, каде што исто така селото било задолжено да плаќа данок од пченица 10 мудови, данок од јачмен еден муд, овес и рж и од улишта 98 акчиња ,а од ушур од овошје 30 акчиња.
Дека селото Долни Манастирец на овие простори опстојува многу векови говорат и пишаните документи на многу учени луѓе од периодот на првата половина на 18 века па се до првата половна на 20 век , меѓу кои монографијата:“Историја на Охридската Архиепископија- Патријаршија 1394-1767 од Иван Снегаров, пишаниот докумет под име “ Стара Србија и Maкедонија “ од Спиридон Гончев , “Toпографско-етногравски преглед на Македонија “ oд Стефан Верковиќ .
Според податоците на Васил К’нчов изнесени во неговата книга „Македонија. Етнографија и статистика“ од 1900 година, селото Манастирец Горни и Долни, заедно имало 410 жители, сите Македонци. По податоците на секретарот на Бугарската егзархија, Димитар Мишев изнесени во неговата книга Македонија и незината популација во 1905 година во Манастирец Горни и Долни, заедно живееле 480 жители.
Дека селото Долни Манастирец на овие простори опстојува многу векови говори и пишаниот документ на еден од најпоннатите не само во македонски, балкански туку и во светски размери антрополози и географи Петар Јовановиќ “Порече” година , за го забележал следното: Од најстари времиња поречкото село горно Долни Манастирец се наоѓало на местото викано Старо Село на денешната локација, за подоцна се формира во долината на Долно манастирската река, пред самиот незин влив во во Треска, со име Ново Село, поради близина на манастирот Рождество на Пресвета Богородица подоцна го добива името Долни Манастирец.
Над селото, во неговата северозападна страна се наоѓа манастирот Рождество на Пресвета Богородица. За време на турското владеење во Македонија, овој манастир бил запален. Мештаните од речиси сите поречки села го пратиле попот Костадин од селото Грешница, во Цариград да побара одобрение од султанот за повторна изградба на манастирот. Со дозвола на султанот, месното население, во 1846 година повторно го изградиле. овој манастир во 1846 година. Манастирот е со постара дата на постоење. Се претпоставува дека неговото постоење се поврзува со постоењето на селата Горни Манастирец и Калуѓерец, кои црковните записи се забележани кои датираат од првата половина на 12-от век. Еден дел од живописот во Манастрискат црква датира од првата половина на единаесеттиот век, а дугиот дел од тринаесеттиот век.
Поречкиот манастир во средновековието претставувал книжевен и просветен центар во Порече и пошироко. Таму учените монаси пишувале и препишувале книги со библиска и богослужбена содржина, како и преводи на некои светоотечки дела, слова и поуки. Оттаму биле снабдувани со богослужбени книги и со друга потребна литература и селските цркви во педесетината села низ Порече. Преданието сведочи дека 40 коњски товари со книги се однесени од манастирот кон Цариград. Каде завршило тоа книжевно богатство, не се знае.
Како потврда за книжевното богатство на манастирот и на Порече, може да послужат и четирите најзначајни сведоци пронајдени во овој крај.
Празничен минеј на дјак Добре од село Калуѓерец, ракопис од 14-ти век, пишуван во периодот од 1371-1395 година, Каде што во овој запис Во ова се спомнува кралот Марко, селото Калуѓерец и Порече. Ракописот и припаѓал на Хулдовата збирка бр. 4. Содржи 184 листа. Напишан е на пергамент и хартија. Вкоричувањето е од 19-от век, кога е правено вкоричувањето на Хлудовата збирка. Ракописот е пишуван со писмо на ситен полу устав, во две колони. Во него има и украси во византиски геометриско-растителен стил со киновар и црно мастило. Неговата содржина ги опфаќа службите за цела година, за неподвижните празници.Ракописот претставува богата колекција на оригинални старомакедонски химногравски творби. Меѓу нив се особено значајните: Канон за свети Димитриј Солунски, којшто се смета за творба на нашиот првоучител и просветител свети Методиј Солунски, како и Циклусот стихири за претпразничност на Богојавление и Канонот за Богојавление, во акростих на фразите, од свети Климент Охридски, дел од Канонот за свети Симеон Богопримец, од свети Климент Охридски, канонот за Успение на Богородица, од свети Климент Охридски како и Службата за свети Кирил Филозоф, Канон за Свети Ахил Лариски, циклусот азбучни стихири за претпразничност на Рождество Христово, Канон за Рождество Христово, од Константин Преславски. Во овој ракопис се наоѓа и Канонот на светите апостоли Петар и Павле, којшто е познат од најстарите словенски минеи со глаголски препис од ракопис во збирката на синајскиот манастир „Света Екатерина“. Тоа значи дека овој ракопис е препишуван од автентични глаголски преписи, а содржи и значајни оригинални богослужбени химногравски творби.
Поречкото четворо евангелие, пишувано на хартија, на 270 листови. Ракописот го препишал некојси Герман, којшто се потпишал како „грешни Герман“. Овој негов потпис го среќаваме на две места во ракописот. Тој не напишал никакви податоци за времето и за местото каде што го препишувал ова Евангелие. Но, според палеографските обележја и водените знаци, може да се определи дека ракописот е пишуван во средината на 16-от век. Овој ракопис го истражувал академикот протоереј-ставрофор Владимир Мошин и ги разработувал водените знаци во него, па го датирал до 1550 година. Најкарактеристичен воден знак во овој ракопис е двојна котва во круг со ѕвезда. Преписот е пишуван со полу уставно писмо, со средна големина и со забележлива индивидуалност од пишувачот. Изразената индивидуалност на препишувачот се искажала и во бројната употреба на дијалекти. Побројна е употребата на буквата „ѕело“, со значење ѕемја каков што е дијалектот и денес во Порече. Се забележува и неправилно употребување на падежите, што сведочи дека е пишувано во крај и област каде што се говори без падежи, а тоа значи во Македонија, во Порече. Евангелието долго време се наоѓало во Порече, а потоа е однесено во Битола, од каде што во текот на Втората светска војна, поточно во 1942 година, е земено и однесено во Белград.
Поречкиот октоих е петтогласник, од 15-16 век и Бенческо четвороевангелие од 16-от век, од селото Бенче. Денеска се чува во Народната и универзитетска библиотека „Свети Климент Охридски“ во Скопје.
Бенческото четвороевангелие е ракопис – препис направен во почетокот на XVI век. Ракописот е најден во село Бенче, па затоа се нарекува Бенческо четвороевангелие. Пишувано е во македонска безјусова редакција. Во него има и прекрасни цртежни минијатури на евангелистите. Пишувано е на хартија и содржи 360 листови, секој лист со осумнаесет реда, а текстот е пишуван во една колона, со убаво полу уставно писмо. Правописот е дворов со ресавски принципи. Големиот ер обично се употребува во предлозите и претставките, а малиот на крајот. Насловите и почетните букви се напишани со црвено мастило, а останатиот текст со црно. Евангелието има богата орнаментика. На почетокот од секое Евангелие има нацртано минијатура – иконографска претставеност на евангелистите Матеј, Марко, Лука и на Јован. Минијатурите се изработени со врвна мајсторска прецизност и имаат голема уметничка вредност. Освен четирите иконографски минијатури, на листовите по нив се претставени големи правоаголни знаменца со преплети и флорани елементи во неовизантиски и балкански стил, а се среќаваат и помали знаменца, со преплет или со кругови и преплет. Во ракописот има и два водени знака: кардиналска шапка и камбана. Корицата е од дрво – штици, обложени со орнаментирана кожа, во која на средината има орнаментиран крст со постамент. Содржината на Четвороевангелието е текстот од четирите канонски евангелија: според Матеј, Марко, Лука и Јован, со предговор од блажени Теофилакт, архиепископ Охридски, пред секое Евангелие. На почетокот има „Правило како се чита Четвороевангелието во ќелија“. На крајот има распоред на евангелските четива за сите денови во годината и за сите празници. А има и месецо словна подреденост на евангелијата. Најпосле ставен е и распоред за евангелските четива за различни потреби. Ракописот завршува со укажувања како се чита Евангелието во Великата Страсна седмица. Бенческото четвороевангелие завршува со записи од авторот на ракописот.
Во 18-от и 19-от век и во времето на преродбата и просветителство, во манастирските конаци работело ќелијно училиште, во кое монасите, како први наши учители, ги образувале и воспитувале децата. Манстирот се посведочил како книжевен и просветен центар и во поново време. Од 1947 до 1957 година, во конаците на манастирот, работело основно училиште, во кое со образование се здобиле над 850 деца од Поречието. Во овој Поречки манастир, бегајќи од безбожничкиот режим на Советска Русија, во 1917 година нашле прибежиште 20 руски монаси. Последниот од нив бил јеромонах Инокентиј.
Oраниците им се наоѓаат јужно од селото. Шумските кории кои се во сопственост на селаните се наоѓаат над селото.Секое семејство има просечно по десетина питоми костенови стебла, кои мештаните ги користат како за храна така и за размена за житарица со полските села. Со вода за пиење се снабдува од планинските извори, селските бунари и од реката.Долни Манастирец, Горни Манастирец и Старо Село во минатото биле сметани како едно село.
Семејните родови на Ѓурчевци, Данковци, Милошевци,, Кочовци, Жежовци, и Кокаревци потекнуваат од маалото Старо Село,додека пак семејните родови Велковци , Учумовци, Митревци, Бунташевци и Веселиновци кои исто така водат потекло од старото село Старо Село, први го заселиле денешново село Долни Манастирец, кое во тоа време се виклао Ново Село. Семејните родови на Чкорлевци Доселени семејни родови во селото се Петковци и Клишуровци, чие нивно потекло не им се знае, додека пак семејниот род на Чоклевци води потекло од околината на Скадар, а семејниот род на Василковци води потекло од охридско.
Просверните прилики во селото во текот на периодот помеѓу Првата и Втората светска војна, останале на ниско ниво како и доттогаш. Новата држава на Кралството на Југославија , во се обидела да му посвети поголемо внимание на образовниот процес. Училишниот процес продолжил да се одвива се до 1941 година. Се до 19141 година наставата се одвивала на српски јазик, а од 1941 година па се до 1944 година на Бугарски јази. По ослободувањето на селото во месец Ноември 1944 година наставата се одвива на Македонски мајчин јазик.
Во подалечното минато селаните од селото учествуваат во борбата за ослободување на Македонскиот народ од Отоманското владеење и за самостојна Македонија, како и во пред илинденскиот , илинденскиот и по илинденскиот перид. Селото било активен центар на Илинденското востание .
Исто така Долно манастирци не ги избегнуваат воените дејствија како од Првата и Втората Балканска војна , така и од Првата и втората светска војна каде што за потребите на боиштата мобилизирани во разните војски речиси сето население , а пак од мобилизираното машко население ке било испратено на фронтовите поголем дел не се вратиле во своите родни огништа, а на многумина до ден денешен не им се знае гробнината. Мештаните од селото Долни Манастирец активно учествуваат и во Народно ослободителната борба од 1941 година до 1944 година.
Почитувани мои откако сето ова на моите соселани од поречкото село Долни Манастирец им го раскажав , на мојот домаќини Милош Дабески на шега му довикнаа: Немој нашиов гостин да си го пуштил да си замине од селово, одведи го во секоја куќа , во секој двор, се да види и се да забележи. Ние меѓувреме ќе им подвикнеме, на другиве соседи во другиве маала, да им кажеме дека вечерва во селово имаме голем гостин и дека сите ние ќе го чекаме приквечер на да ни дојде на слава, на заслогот, да го запознаеме со нашите стари адети и обичаји кои се одржале до ден денешен во нашево село за водици , кои траат четири дена.
Почитувани мои како моите соселани од селото Долни Манастирец го започнаа четири дневното празнување на христијанскиот православен празник Водици ќе имте можност да погледнете во продолжние во наредната репртажа.